.png)
Oyun denildiğinde aklımıza çoğunlukla gündelik hayattaki oyunlar (futbol, dama, satranç, sudoku vs.) gelir. Kimin aklına gelir ki birçok alanda "oyun"un karşımıza geleceği? İşte oyun teorisi nedir ve seçimlerimizi nasıl etkilemektedir ondan bahsedeceğim.
Oyun teorisi, ortaya çıktığı zamanlarda bir bireyin kazancının diğer bireyin zararına olduğu durumları çözümlemek için geliştirilse bile sonradan çeşitli bazı durumları çözümlemek için de kullanılmıştır.
Şimdi birkaç basit anlaşılır "kurmaca" örnekle oyun teorisini pekiştirelim:
MAHKUM İKİLEMİ
Diyelim ki iki suçlu var bunlara sırayla X kişisi ve Y kişisi diyelim. Polis X ve Y'yi yakaladı fakat ikisinin de aleyhinde yeterli kanıt bulunamadı. Polis şansını bir kez de sorguda denemek istedi ve X ile Y'yi çapraz sorguya aldı. X ve Y birbiriyle iletişime geçemiyor.
Polis suçluyu yakalamak için ikisine de bir teklif sunar. Bu teklife göre suçu birlikte işlediklerini itiraf eden kişi 30 yıl yerine 8 yıl yatacaktır. Eğer ikisi de itiraf ederse 15 yıl yatacaklardır. Başka bir yol da ikisinin de inkar etmesidir. İkisi de sessiz kalıp inkar ederlerse ikisi de ceza almadan çıkacaktır. Böyle bir durumda kişilerin ne yapmaları gerekmektedir? Bunu bir çapraz tablo çizerek gösterelim
Y Kişisi ________ X Kişisi | İtiraf Eder | İnkar Eder |
İtiraf eder | (15,15) | (8,30) |
İnkar eder | (30,8) | (0,0) |
X ve Y böyle bir durumda seçimini yaparken kişisel çıkarlarındansa ortak çıkar düşünmelidir. Herhangi birisinin hapisten kurtulmak için inkar edeceği durumda karşı taraf itiraf ederse inkar eden taraf en ağır cezayı alacaktır. Bu mantıkla X kişisi mantıklı olanı yapıp itiraf ederse kendini bir nebze de olsa ağır bir cezadan kurtarmış olacaktır.
ASIL GÜÇLÜ KİMDİR?
Yıllar yıllar önce gerçekleşen bir savaşta 3 ülkenin ordusu büyük bir ovada karşı karşıya gelmiştir. O zamanların savaş etiğine göre çatışmalar iki farklı ordu arasında gerçekleşmekte ve ordular birbirine sırayla saldırmaktadır(Saldıran taraf başarılı olduğu durumda savaşı kazanır.). Sırayla A, B ve C ordularının güçleri şu şekildedir.
A Ordusu: Zamanının en güçlü devletidir. Saldırdığı her orduyu yerle bir etmektedir.
B Ordusu: A ordusu kadar güçlü olmasa da dönemin en güçlülerin biridir %80 oranında saldırıları sonuç vermektedir.
C Ordusu: Zamanının ordu olarak en güçsüz devletlerinden biridir. %30 oranında saldırıları sonuç vermektedir.
Üç ülkenin hükümdarları bir araya gelerek savaşın nasıl gerçekleşmesi gerektiğini planlarlar ve bunun adil olacağını düşünerek güçsüzden güçlüye doğru saldırı sırasının ilerlemesine karar verirler. Böyle bir durumda C ordusu hükümdarı ne yapmalıdır?
İlk seçenek: B ordusuna saldırır ve B ordusunu yok ederse sıra A ordusuna geçecektir ve A ordusu C ordusunu yerle bir edecektir.
İkinci seçenek: A ordusuna saldırır ve öldürmeyi başarırsa B ordusunu karşısına alacak ve yüksek ihtimal yok olacaktır. Eğer A ordusunu öldüremezse B ordusu, A ordusunu hedef alacaktır ve yüksek ihtimalle(%80) yerle bir edecektir.
Böyle bir durumda C ordusunun hükümdarı çıkış yolu arar acaba çıkış yolu var mıdır?
Dahi kumandan iki ordudan birisine pasif yani kazanamayacağı bir saldırı yapacak. Tabiri caizse sırasını pas geçecektir. Sıra B ordusuna geldiği zaman son şansını deneyip A ordusuna saldıracaktır. Başarılı olursa son atış şansı C ordusunda olacaktır. Eğer başarılı olamazsa da A ordusu B ordusunu yerle bir edecek ve sıra yine C ordusunda olacaktır. Pasif kaldığı durumda diğer durumlara kıyasla şansı çok daha yüksek olacaktır.
Bu durumdan neler çıkarılır?
Aslında güçlü gibi gözüken tarafların gücünün olduğundan daha az olduğunu ve bu yüzden de en güçsüz tarafın bile bazı şanslarının olduğunu görebiliriz.
Şimdi son örneğimize geçelim:
Fiyat Problemi
Varsayalım ki "Pul" ve "Zarf" adında iki posta şirketi var. Pul bu alanda çok iyi çalışan ve neredeyse tekel bir kurum. Zarf ise yeni kurulmuş güzel işler başarmak isteyen bir şirket. Pul şirketindeki üst düzey bir yönetici Zarf şirketinin piyasaya girme olasılığının olduğu haberini alıyor ve fiyatların düşürülmesi teklifini sunuyor. Fiyatlar düşürülerek Zarf şirketinin piyasadan alacağı payı önleyebilir. Esnek bir şirket olan Pul şirketi kampanyanın bitmesini bekleyebilir. Pul şirketi bunun gibi toplamda oluşabilecek 4 olasılığı iyiden kötüye doğru numaralandırıp yazma kararı alır: 1) Fiyat düşürmeden Zarf şirketinin piyasaya girmediği durum
2) Fiyat düşürerek Zarf şirketinin piyasaya girmediği durum
3) Fiyat düşürmeden Zarf şirketinin piyasaya girdiği durum
4) Fiyat düşürerek Zarf şirketinin piyasaya girdiği durum.
Aynı yöntemi Zarf şirketi de uygular:
1) Rakip şirket fiyat düşürmedi ve Zarf pazara girdi.
2) Rakip şirket fiyat düşürdü ve Zarf pazara girmedi.
3) Rakip şirket fiyat düşürmedi ve Zarf pazara girmedi.
4) Rakip şirket fiyat düşürdü ve Zarf pazara girdi.
Pul şirketinin yönetim kurulu gerçekleşen olaylardan sonra mantıklı olanı seçmeye çalışır:
Eğer Pul şirketi fiyat düşürürse Zarf pazara girmeyecektir çünkü Zarf şirketinin seçeceği 2.seçenek 4.seçenekten daha mantıklıdır.
Eğer Pul şirketi fiyat düşürmezse Zarf piyasaya girecektir böyle bir durumda Pul 3. , Zarf ise 1. seçeneği tercih etmiş olacaktır.
Ortadadır ki Pul şirketinin fiyat düşürmesi Zarf'ı engellemek amacıyladır. Pul şirketi fiyat düşürürse Zarf şirketi 2 ve 4. seçenekler arasından 2. seçeneğii seçecektir bu da Pul şirketinin 2. seçeneğinin gerçekleşeceği anlamına gelir.
Özetleyecek olursak:
Pul şirketi fiyat düşürmediği takdirde inisiyatifi Zarf şirketine verecektir. Pul şirketi fiyat düşürmek zorundadır.
Oyun Teorisi hakkındaki yazımı David Ruelle'nin Rastlantı ve Kaos isimli kitabından şu alıntıyla bitirmek istiyorum:
"Günlük hayatta patronunuz, sevgiliniz ya da ülkenizi yönetenlerin sizi yönlendirmeye çalıştığını sık sık görürsünüz. Size önerdikleri oyun, seçeneklerden birinin kesinlikle daha parlak göründüğü bir seçimdir. Bu seçenekte karar kıldığınız zaman karşınıza yeni bir oyun çıkar ve böylelikle kısa bir süre sonra akılcı seçimlerinizin sizi aslında hiçbir zaman istememiş olduğunuz bir yere getirdiğini görür ve tuzağa düştüğünüzü anlarsınız.
Bu noktaya gelmemek için yapacağınız şey arada bir beklenmedik biçimde davranmaktır. En çekici görünen seçeneklerden uzak durduğunuz zaman kaybettiğiniz şeylerin karşılığında daha özgür olabilirsiniz.
Doğal olarak hedefiniz sadece beklenmedik biçimde davranmak değil, bunu belli bir olasılık stratejisine uygun olarak yapmaktır."
Esinlendiğim bazı kaynaklar:
Comments